अनेकदा जगभरात सापडणाऱ्या आदिमानवांच्या गुहांत विचित्रशी गुंफाचित्रे दिसून येतात. तीन डोक्यांचा प्राणी, गोल चेहऱ्यावर तोंड नाक काही नाही फक्त एक डोळा असलेला आणि खाली सापासारखे शरीर असलेला प्राणी अशी अनेक विचित्र भित्तिचित्रे अशा अनेक गुहांत बघायला मिळतात. आता तुम्ही रात्री हिस्ट्री चॅनल बघत असाल तर पहीली प्रतिक्रिया हीच असेल की आदिमानवाच्या काळात नक्कीच पृथ्वीवर एलियन येत असणार आणि म्हणूनच तर त्यांनी त्यांची भित्तिचित्रे गुफांत काढून ठेवली. जर त्यांनी तेव्हा असे एलियन पाहिलेच नसतील तर ते तशी चित्रे का काढतील? कुणालाही हा विचार बरोबरच वाटेल. आणि खरेच या अशा विचित्र चित्रांच्या पॉसिबल कारणांपैकी एलियन हेच कारण सकृतदर्शनी जास्त शक्य वाटते.
चित्र : आदिमानवाच्या गुहेतील विचित्र आकाराचे एलियनचे वाटणारे चित्र
कॅलिफोर्नियातील अशाच एका आदिमानवांच्या गुहेत एकदा छताच्या बाजूला एक ऑरगॅनिक फॉसिलसारखे काहीतरी सापडले. हे फंगस असणार असे आधी वैज्ञानिकांना वाटले. अनेक गुहांत असे वेगवेगळे फंगस सापडतच असतात. पण जेव्हा त्याचे स्ट्रक्चरल एनालिसिस केले तेव्हा लक्षात आले की ते फंगस नाहीय तर आता जसे तंबाखू खाऊन थुंकतात, तसे तेव्हाच्या मानवाने काहीतरी चावून ते गुहेच्या छतावर फेकले होते आणि ते तिथेच चिकटून राहिले होते. तो तसा चोथा फक्त आणि फक्त दातांनी चावल्यामुळेच बनत असतो. हे कळल्यानंतर मग पुढे त्याचे केमिकल एनालिसिस केले असता लक्षात आले की त्यात सायकेडेलिक (अंमली) पदार्थ होते. हा एका प्रकारच्या धोत्र्याच्या फुलाचा चावून टाकलेला चोथा होता. त्या गुहेत या धोत्र्याच्या फुलाचे चित्रदेखील काढलेले आहे. या फुलात सायकेडेलिक ड्रग्ज असतात. म्हणजे आजच्या भाषेत अंमली पदार्थ किंवा नशीले ड्रग्ज. हे ड्रग्ज खाल्ल्याने माणसाला भ्रम होऊ लागतात, चित्रविचित्र आकृत्या दिसू लागतात. अगदी अतर्क्य अशा जाणीवा होतात व विचित्रशी दृश्ये दिसू लागतात. सायकेडेलिक ड्रग्जच्या नशेमुळे या विचित्र भ्रामक अनुभवाबरोबरच सोबत एक भन्नाट अशी आनंदाची फीलिंग सुद्धा येते, म्हणून त्याचे व्यसन लागत असते. या गुहेतील धोत्र्याच्या फुलाव्यतिरिक्त ही अशी एलियनची वाटावीत अशी विचित्र चित्रे असणाऱ्या आदिमानवांच्या बहुतांश अतिप्राचीन गुहांत विशेषत्वाने मशरूम्सची देखील अनेक चित्रे चितारलेली सापडतात. आणि गंमत ही आहे की सायकडेलिक ड्रग्जचा म्हणजे नशील्या पदार्थांचा मशरूम हा देखील एक उत्तम नैसर्गिक सोर्स आहे. स्पेनमध्ये सापडलेल्या एका गुहेतील मानवी केसांचे एनालिसिस केले असता त्यातही ते ज्याचे केस होते त्या माणसाने भ्रम निर्माण करणारे ड्रग्ज घेतले असल्याचे आढळून आले.
चित्र : आदिमानवाच्या गुहेतील मशरूम्सची चित्रे. या मशरूम्समधेही नशीले पदार्थ असतात
बहुदा ब्राझीलमधील एका आदिवासी जमातीत एका झाडाची मुळे आणि दुसऱ्या एका झाडाची पाने असे एकत्र चावून खातात. त्याने अशीच नशा होते आणि मेंदूत भ्रम निर्माण होतात. आता एका खाद्य नसलेल्या झाडाची मुळी कशाला लोक खातील? आणि त्याहून आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे दुसऱ्या एका रँडम झाडाची पाने (तीही खाद्य नाहीत) त्या मुळीसोबत खाल्ली तर त्याने अशी नशा होईल हा शोध त्यांनी कसा लावला असेल कुणास ठाऊक. पण अगदी आदिमानवाच्या काळापासूनच सगळ्या जगभरातच सगळ्या काळांत मानवांकडून असे हॅल्यूशिनेशन्स म्हणजे भ्रम निर्माण करणारे ड्रग्ज घेतले जात होते याचे पुरावे सापडतात.
आफ्रिकेत अनेक आदिवासी जमातींत झाडांची मुळे वा इतर काही पदार्थ खाऊन मृत माणसांच्या विश्वात जायची परंपरा आहे. हे नशीले पदार्थ खाल्ल्यावर माणसे अनेक दिवसांपर्यंत स्वतःचे भान हरपून नशेत राहतात. पण ही नशा आहे अशी जाणीव नसल्याने ही नशा केलेली माणसे मृत माणसांच्या विश्वात जातात असे ते लोक मानतात. एशियामध्ये सुद्धा अनेक मानवी समूहांत अजूनही असे काहीतरी खाऊन मृत पूर्वजांच्या जगात जाता येते अशा मान्यता आहेत. भारतातही गांजा, धोत्रा हे अनेक धार्मिक कार्यांत वापरले जातात. भांग हा पदार्थ असाच एक सायकेडेलिक म्हणजे नशीला धार्मिक पदार्थ आहे. आजचे दारू, अफू वा LSD वगैरे सारखे ड्रग्ज हे त्याच आदिम नशेचे आधुनिक प्रकार आहेत. इतकेच नाही तर सोमरस जो आता विलुप्त झालाय तो सुद्धा एक वनस्पती बेस्ड सायकडेलिक पदार्थच असेल अशी अनेक अभ्यासकांना दाट शंका आहे.
तर देवाच्या रूपाचा जन्मसुद्धा अशाच सायकडेलिक ड्रग्जमुळे झाला असणार हे नक्की. नशा करून जे भ्रम होऊ लागले त्यात तीन डोकी असलेला देव, अर्धे प्राण्याचे अर्धे माणसाचे शरीर असलेला देव, आकाश आपल्या खांद्यावर उचलून पृथ्वीवर पडू न देणारा देव आणि अशा शेकडो अतर्क्य आकृत्या नशेत माणसाला दिसल्या असणार. यांपैकी ज्या आकृत्या आणि नशेतली एक प्रचंड आनंदाची अनुभूती हे एकत्र असत ते देव झाले आणि ज्या आकृत्या दिसल्या तेव्हा आनंदापेक्षा अधिक त्रास झाला त्या आकृत्या सैतान झाल्या. आपल्याला नेहमीपेक्षा काहीतरी वेगळे आणि विचित्र दिसतेय याचा अर्थ लावण्यासाठी माणसाने हे कोणीतरी दिव्य व दुसऱ्या जगातील अलौकिक वा स्पेशल लोक आहेत अशी समजूत करून घेतली आणि त्यातूनच देव वा सैतान या कल्पना जन्माला आल्या. माणसाला वेळोवेळी पडलेले अनेक अतर्क्य आणि अनाकलनीय प्रश्न आणि त्याला नशेतून आलेली ही विचित्र मात्र सुखावह अनुभूती यातूनच देव संकल्पना जन्मली असणार यात वाद नाही. आणि आदिमानवच नाही तर काय घ्या सॅक्रेड गेम्समध्ये दाखवलेय तसे अनेक सो कॉल्ड बाबा लोक आजही आपल्या प्रसादांतून भक्तांना कोणतेतरी सायकडेलिक ड्रग्जच देत असणार व कदाचित त्यामुळेच भक्तांना परमानंदाची अनुभूती होत असेल.
चित्र : सायकेडेलिक ड्रग्जमुळे मेंदूवर परिणाम होऊन होणारे विचित्र आभास
मानवी मेंदू विचार करायला लागला तेव्हा ज्या गोष्टी अतर्क्य वाटतात त्यांचे उत्तर शोधण्यासाठी देव नावाचे एक सोपे उत्तर त्याला मिळाले. आजारी का झालो? देवाने केले. पाऊस का पडतो? देव पाडतो. मी का जन्माला आलो? तर देवाचा काही प्लॅन आहे. जग कसे अस्तित्वात आले? तर देवाने बनवले. अशा स्वरूपात अनेक अनाकलनीय प्रश्नांसाठी देव हे एक खोटे पण चपखल उत्तर माणसाला मिळाले. पण हा देव अस्तित्वात आहे तर दिसत का नाही? असा प्रश्न आल्यावर मग तो देव दिसण्याची अनुभूती घेण्यासाठी हे अनेको सायकेडेलिक ड्रग्ज वापरण्यात आले. कुणालाही हे ड्रग्ज घेतल्यावर जे चित्रविचित्र भ्रम निर्माण होत ते म्हणजे देवच आहे अशी त्यांची समजूत होत राहिली. सायकेडेलिक ड्रग्जमुळे जे अत्यंत आनंदाचे अद्भुत असे फिलिंग येते त्यामुळे इतका आनंद देणाऱ्या या विचित्र आकृत्या नक्कीच दिव्य लोक वा देव असणार अशी माणसांची खात्री पटली असणार. मात्र अशा प्रकारे पॉप्युलर झाल्यावर आणि त्यामुळे या ड्रग्जची मागणी वाढल्यावर पुढेपुढे त्या ड्रग्जच्या वनस्पती कमी पडू लागल्या असतील. आणि त्यानंतर मात्र या ड्रग्ज घेण्याला रिस्ट्रिक्ट करण्यासाठी मग कधीही हे ड्रग्ज डायरेक्ट न घेता त्यासाठी काही ठराविक दिवस/ऋतू ठरवले गेले असणार. अजून त्याचा वापर मर्यादित करण्यासाठी अनेक प्रकारची अनुष्ठाने वगैरे बनविण्यात आली असणार. अनुष्ठान केल्याशिवाय हे ड्रग्ज (किंवा प्रसाद) घेणे देवाला आवडत नाही वगैरे अफवा पसरवण्यात आल्या. या सगळ्या अटी पूर्ण करणारे सुद्धा खूप लोक असतील मग सगळे जुळून आल्यावरही वनस्पती पासून ड्रग निर्माण करण्यापर्यंतचा वेळ घालवण्यासाठी प्रार्थना वगैरे आल्या. त्यानंतर या वनस्पतींची अधिकच कमतरता भासू लागल्यावर मग मात्र काही विशिष्ट लोकांनाच हे मिळेल अशी व्यवस्था आली. नंतर या सगळ्या नशेच्या अवडंबरात पुढे अजूनच श्रेष्ठत्व आणण्यासाठी पवित्रता किंवा दिव्यतेची भावना घुसडण्यात आली आणि आणि मग देव हळूहळू प्रस्थापित झाले. अर्थात यात सुरुवातीला तरी काही भामटेगिरी नसेल. नशा आणि त्यातून होणारे भास किंवा भ्रम या खऱ्या घडणाऱ्या गोष्टी आहेत असेच लोकांना वाटत असणार. योग्य ज्ञानच नसल्याने हे केवळ आपल्या मेंदूचे खेळ आहेत अशी त्या लोकांना कल्पनाही आली नसेल. त्यामुळे या अनुभूतींसाठी जे देव संकल्पनेचे एक्सप्लेनेशन त्यांना समर्पक वाटत होते त्याहून वेगळी इतर काही शंका घेण्याचा प्रश्नच उद्भवत नव्हता.
चित्र : सायकेडेलिक्सच्या भ्रमांतून दिसणाऱ्या आकृत्या ज्यांना संभाव्य देव समजले गेले असेल
माणसांचा एक सामान्य गुण असा आहे की माणूस हा खूप लवकर फॉलोवर बनतो. 'सबमिशन टू ऑथॉरिटी' हा माणसाचा मोठा सद्गुण आणि दुर्गुणही आहे. जेव्हा ऑथॉरिटीने सांगितलेल्या गोष्टीची तार्कीक चिकित्सा करून ती पडताळून पाहून मगच स्वीकारली जाते तेव्हा तो सद्गुण होय, आणि जेव्हा तार्कीक चिकित्सा न करता परंपरा, संस्कृती, भीती, अज्ञान, दुराभिमान यांपोटी काही स्वीकारले जाते तेव्हा तो दुर्गुण होय. कुणीतरी ऑथॉरिटी सांगतेय म्हणजे ते स्वीकृत करायचेच ही सहज सामान्य मानवी प्रवृत्ती आहे. कधी ही ऑथॉरिटी एखादा नेता असतो, कधी देवाचा पुजारी, कधी धर्मगुरू, कधी गुरु, कधी सोशियल मीडिया इन्फ्लुएन्सर तर कधी एखादे पुस्तक.!! आपण संविधानाचे नियम पाळतो हेही सबमिशन टू ऑथॉरिटीच आहे. यात संविधान ही ऑथॉरिटी आहे. काहींसाठी ती गीता, बायबल, कुराण अशीही असू शकते. आणि आजही बहुतांश (अगदी पीएचडी वगैरेंपर्यंत शिकले सवरलेले लोकही) तार्कीक चिकित्सा न वापरता सर्रास सबमिटेड टू ऑथॉरिटी होतात. आणि त्यांची ही ऑथॉरिटी देव, धर्म अशी काहीही असू शकते.
पण खरे हे आहे की माणसाला पडणारे सगळे प्रश्न सुटण्याइतके ज्ञान त्याला अद्याप प्राप्त झाले नसल्यामुळे देव नावाची एक युनिव्हर्सल संकल्पना त्या सगळ्या प्रश्नांचे उत्तर म्हणून जुन्या काळी समोर आली. पुढे काळानुरूप देव आहे तर दिसत का नाही, असा प्रश्न उपस्थित झाला. मग देव दिसणे ही सर्वसामान्य नाही तर वैयक्तिक अनुभूती आहे अशी अट आली. आणि ही वैयक्तिक अनुभूती सायकेडेलिक ड्रग्जमुळे वेगवेगळे अतर्क्य (ज्याला दिव्य सुद्धा म्हणू शकतो) दृश्ये बघितल्यामुळे अजून ठाम झाली. जसे गणितातील सगळ्या व्हेरिएबल्सला जर झिरो ही किंमत दिली तर अंकांऐवजी फक्त व्हेरिएबल्स असणारी जवळजवळ सगळी इक्वेशन्स परफेक्टली सुटतात. मात्र ही इक्वेशन्स अशाप्रकारे परफेक्टली सुटत असली आणि तद्वत कोणत्याही इक्वेशनसाठी शून्य हे चपखल उत्तर ठरत असले तरी ते खरे उत्तर नसते. तसेच देव हे अनेक प्रश्नांवरचे एक सपशेल खोटे पण चपखल उत्तर होते म्हणून ते पॉप्युलरली एक्सेप्ट झाले. इतकेच नाही तर निर्बुद्धपणे त्यावरून इतरांच्या हत्या सुद्धा करण्याइतकी माणसे त्या उत्तराने मोहित झाली. सोबतीला या कल्पनेच्या दृढीकरणासाठी सायकेडेलिक्स होतेच. नंतर नंतर तर ज्यांनी हे सायकेडेलिक ड्रग्ज आयुष्यात कधीही घेतले नाहीत ते लोकही 'सबमिशन टू ऑथॉरिटी' या गुणामुळे इतरांच्या नशेतील भ्रमांचे अनुभव ऐकून देव या संकल्पनेला अगदी आजतागायत शिरोधार्यच मानून चालले आहेत.
असो, एक खूप छान वाक्य आहे. त्यात देव, धर्म या सगळ्या कल्पनांचे परफेक्ट सार सांगितलेले आहे.
Believing in your own hallucinations is called insanity, and believing in someone else's hallucinations is called as religion.
माहीतीचे संदर्भ:
https://psychedelicspotlight.com/5-examples-of-ancient-psychedelic-cave-art/
https://www.businessinsider.in/science/news/ancient-humans-were-getting-high-on-hallucinogenic-drugs-during-cave-rituals-3000-years-ago-study-claims/articleshow/99321171.cms
https://bigthink.com/the-past/psychedelic-origins-mystical-rites-religion/
चित्र सोर्स :
https://www.aboriginal-bark-paintings.com/wp-content/uploads/2020/03/Arnhen-Land-Cave-painting.jpg
https://i0.wp.com/www.mushroomthejournal.com/wp-content/uploads/2015/01/Selva-Pascuala_20110929mushroom_closeups_036.jpg?resize=650%2C433&ssl=1
https://www.imperial.ac.uk/news/image/mainnews2012/23110.jpg
https://i.etsystatic.com/18130733/r/il/94f8be/3777150921/il_570xN.3777150921_2b6z.jpg..
