जवळ जवळ इसवी सन २०० वर्षे इतक्या पूर्वी चीन आणि भारतात लसीकरण सदृश उपाय केले जात असल्याचे काही पुस्तकांत उल्लेख आहेत. या पद्धतीत ज्यांना देवी (चेचक) हा रोग होऊन गेला आहे त्यांच्या शरीरावरील देवीच्या जखमांच्या भरलेल्या खपल्या काढून घेतल्या जायच्या आणि त्याची पावडर बनवून इतर लोकांच्या नाकात ती पावडर नळीद्वारे फुंकून टाकली जायची. असे केल्याने त्या लोकांना कधीही देवी व्हायच्या नाहीत.
काही कमी अधिक प्रमाणात अशीच पद्धत सोळाव्या सतराव्या शतकात इतरही देशांत आढळून आल्याच्या नोंदी आहेत. लेडी मेरी मॉन्टेग्यु हिने तुर्कीमध्ये आपल्या मुलाला देवीची टोचणी केल्याची नोंद केली आहे. तिथल्या काही म्हाताऱ्या स्त्रिया वर्षातून एकदा शरद ऋतूमध्ये लोकांच्या शरीरात देवीचे विष (म्हणजे देवी झालेल्या लोकांच्या शरीरातून घेतलेला स्त्राव) सुईच्या टोकावर माखवून ती सुई लोकांच्या शरीरात टोचत असत. अशा प्रकारे टोचणी केलेल्या लोकांना पुढे कधीही देवी होत नसे. बोस्निया मधील माथर नावाच्या एका मंत्र्याने एकदा एक आफ्रिकन गुलाम विकत घेतला होता, त्याने त्याला बायबल मधील एका सेवाभावी गुलामाचे नाव दिले होते, ते नाव म्हणजे वनसिमस. वनसिमसच्या शरीरावर देवीची टोचणी घेतल्याचा व्रण होता. त्याने सांगितले की आफ्रिकेत ते लोक असेच टोचणी करून घेतात आणि त्यानंतर त्यांना कधीही हा रोग होत नाही. हीच पद्धत मग माथरने त्यांच्या देशात वापरली आणि त्यायोगे लाखो लोकांचे प्राण वाचवले.
देवी झालेल्या लोकांपैकी ३० टक्के लोकांचा दोन आठवड्यात मृत्यू होत असे, आणि जे वाचले त्यांच्या शरीरावर आयुष्यभरासाठी देवीचे व्रण राहत असत. मात्र एव्हना अनेक देशांत वापरल्या जात असलेल्या देवीच्या फोडांतील स्त्राव दुसऱ्या माणसाच्या शरीरावावर जखम करून तिथे लावण्याच्या पद्धतीमुळे हेच प्रमाण ३० टक्के वरून ३ टक्क्यांपर्यंत आले होते. मात्र तरीही ३ टक्के ही खूप मोठी संख्या होती आणि ही टोचणी न करून घेणाऱ्या लोकांची संख्याही प्रचंड मोठी होती.
एडवर्ड जेन्नर हा त्याच्या आईवडिलांच्या ९ मुलांपैकी एक होता. त्याला प्राणी, पक्षी आणि निसर्गाचे निरीक्षण करण्यात फार रस होता. त्याचे घर हे वेगवेगळ्या प्राण्यांची चित्रे, पक्षांची घरटी, दगड इत्यादी वस्तूंनी भरलेले असे. तो एक कोकीळ स्पेशालिस्ट होता. किंबहुना त्याचे वेगवेगळे पशुपक्षी आणि निसर्गातील विविध घडामोडींचे ज्ञान इतके चांगले होते की प्रसिद्ध खलाशी कॅप्टन कुक याने त्याला त्याच्या दुसऱ्या सफरीवर सोबत येण्याचे आमंत्रण दिले होते, पण जेन्नरने ते नाकारले.
जेन्नरने आधी एका गावच्या वैद्याच्या आणि नंतर एका नामांकित सर्जनच्या हाताखाली काम केले. त्याकाळी देवीच्या साथीने लोक खूप मोठ्या प्रमाणात मृत्यू पावतच असत. तसेच अनेकजण धार्मिक वगैरे कारणांनी देवीची तेव्हा प्रचलित असलेली टोचणीची पद्धत वापरत नसत. वर सांगितल्याप्रमाणे एका आफ्रिकन निग्रोने सांगितलेली पद्धत आपण वापरणे कमीपणाचे ठरेल या भावनेने माथरला बोस्टनमध्ये देवीच्या टोचणी पद्धतीच्या प्रसाराला खूप अडथळे आले होते. याव्यतिरिक टोचणी करूनही ३ टक्के लोकांचा मृत्यू होतच असे, आणि अनेकांना आयुष्यभर देवीचे व्रण शरीरावर घेऊनच जगावे लागत असे.
एकदा जेन्नरने त्याच्या ओळखीच्या एका गवळणीला असे म्हणताना ऐकले की आता मला काऊ पॉक्स झाला आहे त्यामुळे मी कधीही देवीच्या रोगाला बळी पडून विद्रुप होणार नाही. हे ऐकल्यावर जेन्नरची उत्सुकता चाळवली. त्याने अजून थोडी माहिती घेतली आणि मग त्याला कळले की देवीसारखाच एक रोग गायींनाही होत असे आणि गायींच्या आचळावर त्याचे फोड येत असत. ज्या गवळणी गायीचे दूध काढत असत त्यांना त्या फोडांच्या संपर्कात आल्याने त्यांच्या हातावरही तसेच फोड येत असत आणि काही दिवसांनी ते बरे होऊन त्यानंतर त्यांना पुढे आयुष्यात कधीही देवीची लागण होत नसे.
जेन्नरने मग यावर खूप विचार आणि निरीक्षणे केली. काही असो, गायीला होणारा रोग देवीसारखाच असला तरी सौम्य स्वरूपाचा असतो आणि तो होऊन गेला की अधिक धोकादायक असा देवी रोगसुद्धा पुन्हा कधीच होत नाही हे जेन्नरच्या लक्षात आले. वेगवेगळ्या गवळणींना हा रोग झाल्यावर खरेच देवी होत नाहीत हे पाहून मग त्याने एक प्रयोग करायचा ठरवला.
जेन्नरने त्यासाठी ज्याला पूर्वी कधीच देवी किंवा काऊ पॉक्स झाला नाही असा 'जेम्स फिप्स' नावाचा एक आठ वर्षांचा मुलगा निवडला. 'सारा' नावाच्या एका गवळणीला काऊ पॉक्स झालेला होता तिच्या हातावर जे त्या रोगाचे फोड आले होते त्यातून जेन्नरने थोडा स्त्राव घेतला आणि जेम्सच्या हातावर चार जखमा करून त्या जखमांवर तो स्त्राव लावला. हे केल्यानंतर जेम्स आजारी झाला त्याला थोडा ताप आला आणि मग सहा आठवड्यांत तो पूर्णपणे बरा झाला. तो बरा झाल्यावर मग जेन्नरने त्याला प्रत्यक्ष देवीच्या रोगाच्या फोडांतील स्त्राव टोचून बघायचे ठरवले. हे खरेतर धोक्याचे होते कारण देवी होणाऱ्या तिघांतील एकजण मरत असे. पण जेन्नर आणि जेम्स यानेही हिम्मत दाखवली व जेन्नरने जेम्सच्या हातावर पूर्वीप्रमाणेच चार जखमा करून त्यांत देवीचा स्त्राव टाकला. आणि जेन्नरच्या अपेक्षेप्रमाणे जेम्सला असे करूनही देवी झाल्याच नाहीत. हाच होता भविष्यातील लसीकरणाचा पाया. आज आपल्याला ज्या लसी उपलब्ध आहेत, त्यासाठी आपण जेन्नरइतकेच या स्वतःच्या जीवाची बाजी लावलेल्या छोट्या जेम्स फिप्सचे सुद्धा ऋणी आहोत. आधीच्या टोचणी पद्धतीत लोकांना देवीच्याच रोगाचा स्त्राव दिला जात असे, त्यातून अनेक मृत्यू होत आणि अनेक जणांचे प्राण वाचले तरी अंगावर देवीचे व्रण आयुष्यभर राहत असत. पण जेन्नरची पद्धत ही अधिक चांगली होती. एकतर काऊ पॉक्स हा जीवघेणा आजार नव्हता आणि तो होऊन गेल्यावर पुन्हा कधीही देवी होत नसत.
म्हणजे एखादा कमी प्रभावी असलेला विषाणू शरीरात टोचला की त्यामुळे आपल्या शरीरात इम्युनिटी निर्माण होऊन पुढे तशाच प्रकारच्या दुसऱ्या अधिक धोकादायक विषाणूपासून आपले संरक्षण होते एडवर्ड जेन्नरने जगाला सांगितले. म्हणूनच त्याला फादर ऑफ इम्युनॉलॉजी म्हणतात. अगदी आजही कोणत्याही रोगावर लस बनविण्यासाठी हेच तत्व वापरले जाते. पोलिओ असो की टेटॅनस, रोगाच्या विषाणू किंवा बॅक्टेरियाला अगदी सौम्य बनवून शरीरात दिले जाते. हे विषाणू इतके सौम्य केलेले असतात की त्याने लस दिलेल्या माणसाला रोग होत नाही, मात्र त्या रोगासाठीची प्रतिकारशक्ती शरीरात निर्माण होऊन तो रोग पुढे कधीच होत नाही. लॅटिन भाषेत गायीला vacca असे म्हणतात, म्हणून या नव्या पद्धतीला जेन्नर याने vaccination असे नाव दिले. जेन्नरच्याच तत्वावर आधारीत सौम्य स्वरूपाच्या कोविड करोना व्हायरसची लस बनविण्याचे काम आज जगभरात चालू आहे. अर्थात जेन्नरने जसे खूप धोका घेऊन जेम्सवर प्रयोग केला होता तसे आज आपण करू शकत नाही. आज ज्या स्वयंसेवकांना लस देण्यात येते त्यांच्यावर त्या लसीचा काही दुष्परिणाम होऊ नये म्हणून त्यांना अतिशय काटेकोर निरीक्षणाखाली ठेवावे लागते. कितीवेळा लस द्यावी लागेल किंवा किती प्रमाणात वा कोणत्या स्वरूपात द्यावी लागेल वगैरे अनेक गोष्टी अभ्यासून ठरवाव्या लागतात. लस दिल्यानंतरही त्यात काही त्रुटी असल्यास ज्याला लस दिली आहे त्याच्या शरीरावर पुढील किमान वर्ष-दोन वर्षभरात काही वेगळा परीणाम तर होत नाही ना याचे निरीक्षण करून खात्री करावी लागते. जर या स्वयंसेवकांवर लसीचा कोणताही दुष्परिणाम होत नाही, आणि त्यांच्यात यामुळे त्या रोगासाठी पुरेशी प्रभावी प्रतिकारशक्ती निर्माण होते आहे असे आठळून आले की मगच अशी लस सर्वांना देण्यासाठी योग्य आहे असे ठरवले जाते. ही सगळी निरीक्षणे घेण्यासाठी वर्ष दोन वर्षे लागतातच. म्हणूनच कोविड करोनाची लस येण्यास उशीर होतो आहे. तसे आता आधुनिक तंत्रज्ञानानुसार सौम्य किंवा इनक्टिव्ह व्हायरस न वापरता व्हायरसचा पूर्ण जिनोम डिकोड करून, आपल्याच शरीरातील पेशींतुन व्हायरस सारखे अँटिजेन तयार करून शरीरात त्या अँटीजनच्या अँटिबॉडी तयार होऊ द्यायच्या, ह्याच अँटिबॉडी मग प्रत्यक्ष विषाणूला निष्प्रभ करतील असे जलद काम करणारे तंत्र आले आहे. बहुतांश कोविड लसी अशाच बनवल्या जात आहेत.
एडवर्ड जेन्नरने विकसित केलेल्या लसीकरणामुळेच देेवी, पोलिओ अशा अत्यंत घातक रोगांपासून आपण जगाला मुक्त करण्यात यशस्वी झालेलो आहोत, आणि लवकरच कोविड करोनापासूनही आपण अशीच पूर्ण मुक्ती मिळवू अशी अपेक्षा करूयात.
